ماه خدا

ماه خدا معرفى اجمالى‏ « ماه خدا»، اثر حجت‏الاسلام محمد محمدى رى شهرى، پژوهشى است جامع در باره ماه مبارك رمضان از نگاه قرآن و حديث كه به زبان فارسى و در سال ۱۳۸۳ ش، نوشته شده است.

ساختار كتاب با يك مقدمه و درآمد از نويسنده در بيان نكاتى پيرامون آن آغاز و مطالب در پنج بخش، در دو جلد، تنظيم شده است. روش كار نويسنده در بررسى، كاوش و مستندسازى مباحث در اين مجموعه، متكى به عناصر زير است:

۱. از ديدگاه وى، احاديثى كه از خاندان پيامبر( ص) روايت شده‏اند، در واقع، حديث پيامبرند.

۲. وى كوشيده است در حد توان، همه روايات مربوط به هر موضوع را از منابع گوناگون شيعه و اهل سنت، به‏طور مستقيم، استخراج و گردآورى كرده و با بهره‏گيرى از نرم‏افزارهاى رايانه‏اى، آن‏ها را در صفحات مخصوص تنظيم نمايد تا زمينه گزينش كامل‏ترين، موفق‏ترين و كهن‏ترين آن‏ها فراهم آيد. در مورد استفاده از دعاها نيز جز در مواردى اندك، تنها از ادعيه‏اى كه مستند به معصومان مى‏باشد، بهره گرفته است.

۳. كوشش شده است تا از آوردن روايات تكرارى، جز در موارد زير، پرهيز نمايد: - آنجا كه نكته مهمى در تفاوت واژه‏ها و اصطلاحات، نهفته بوده است. - در مواردى كه متن حديث، در متون شيعه و اهل سنت، تفاوت داشته است.

- آنجا كه متن روايت، بيش از يك سطر نبوده و مربوط به دو باب بوده است( مقدمه كتاب، ص ۸). در هر موضوع، پس از ذكر آيات مربوط به آن، روايات معصومان به ترتيب زمانى( از پيامبر( ص) تا امام مهدى( عج)) آورده شده است، مگر آنكه روايتى در تفسير آياتِ مذكور باشد( كه در اين صورت، پيش از روايات ديگر آمده است) يا آنكه تناسب موضوعى روايات، ترتيب ديگرى را ايجاب كرده باشد( همان، ص ۹). در آغاز روايت، تنها نام پيامبر( ص) يا امامى آورده شده كه حديث از او نقل شده است، مگر آنكه راوى، فعل آنان را نقل كرده يا سؤال و جوابى در ميان بوده و يا راوى، سخنى را در متن حديث آورده باشد كه كلام پيامبر( ص) يا آن امام نيست( همان). به خاطر تعدد نام‏ها و لقب‏هاى پيامبر( ص) و امامان( ع)، نام واحدى برگزيده شده كه به‏صورت ثابت، در اول روايت آمده كه بر شخص مورد نظر، دلالت مى‏كند( همان).

هرگاه دسترسى به منابع اوليه ممكن بوده، حديث مستقيما از آن‏ها نقل شده است، آن‏گاه نشانى« بحار الأنوار»( در احاديث شيعه) و« كنز العمال»( در احاديث اهل سنت) به‏عنوان دو منبع اساسى و جامع حديث شيعه و اهل سنت، افزوده شده است( همان، ص ۱۰).

نويسنده در مواردى، پس از ذكر منابع، گاه با نشانه« ر. ك» به منابع ديگر ارجاع داده است؛ چرا كه متن ارجاعى، با متن نقل‏شده، تفاوت بسيار داشته، ولى درعين‏حال، با متن اصلى و موضوع بحث، مرتبط بوده است( همان). هدف از درآمدهايى كه براى فصول كتاب نوشته شده يا توضيحات و استنتاج‏هايى كه در پى احاديث آمده است، ارائه چشم‏انداز كلى روايات آن بخش يا آن فصل است.

گاه هم به توضيح و تبيين برخى از مفاهيم دشوار و پيچيده احاديث پرداخته شده است( همان). مهم‏ترين نكته در شيوه كار نويسنده، كوشش وى براى تأييد اطمينان‏آور صدور احاديث هر باب از معصوم( ع) است كه به كمك قرائن عقلى و نقلى، براى اثبات محتواى احاديث، صورت پذيرفته است( همان). گزارش محتوا نويسنده در بخش نخست كتاب، به بررسى اهميت ضيافت رمضان و ارزش اين مهمانى از نگاه اسلام، پرداخته است. پژوهشگر، از مباحث اين بخش، شناختى اجمالى به ويژگى‏ها و بركات اين مهمانى پيدا مى‏كند. در قسمتى از اين بخش، آثار منفى محروميت از بركات اين ماه و پيامدهاى ويرانگرى را كه شخص محروم‏مانده از بهره اين مهمانى را فرامى‏گيرد، بيان مى‏كند( درآمد، ص ۲۵). 

روشن است كه انسان، بدون داشتن آمادگى‏هاى لازم و شرايط و زمينه‏هاى ضرورى براى ورود به اين ميهمانى، نمى‏تواند به اين ضيافت الهى وارد شود و از آن در جهت تجديد حيات معنوى كه به اعتقاد نويسنده، اصلى‏ترين هدف خلقت انسان و نقطه اوج فلسفه وجودى اوست، بهره‏مند گردد( درآمد، ص ۲۵).

بررسى اين آمادگى‏ها و شرايط و زمينه‏هاى لازم براى ورود به مهمانى الهى، هدف اصلى در بخش دوم كتاب است( همان). شناخت، نخستين شرط اساسى براى ورود به ضيافت الهى است. اين شناخت، افق گسترده‏اى دارد كه از شناخت معناى مهمانى خدا آغاز شده و تا شناخت فلسفه روزه، ارزشى كه روزه و روزه‏دار از آن برخوردارند، نقش روزه در حيات مادى و معنوى انسان و نيز مراتب اين ضيافت ربانى، امتداد مى‏يابد.

نويسنده بر اين باور است كه مهمانان خدا، بدون شناخت و آگاهى از اين مسائل، نمى‏توانند براى بهره‏مندى از ضيافت الهى و برخوردارى از دستاوردهاى آن، آماده شوند. اهميت اين شناخت، در محدوده‏اى گسترده و دربردارنده تمام اين مسائل، فصل اول از بخش دوم را با عنوان« شناخت مهمانى خدا»، به خود اختصاص داده است( همان، ص ۲۶).نكته مهم ديگر كه به نظر نويسنده، اهميت بسيار دارد، ضرورت برنامه‏ريزى براى آماده‏سازى مسلمانان جهت ورود به مهمان‏سراى رمضانى است. وى بر اين باور است كه بررسى سيره اهل بيت( ع) در اين زمينه، نشان مى‏دهد كه آن بزرگواران به اين موضوع، توجهى خاص داشته‏اند. وى براى اثبات اين مدعا و محتواى اين انديشه، ملاحظه خطبه‏هاى پيامبر( ص) و امام على( ع) كه در آستانه ماه رمضان و با هدف آماده‏سازى و استقبال از آن بيان كرده‏اند را كافى مى‏داند( همان). فصل سوم اين بخش، به اين سخنان اختصاص دارد. به نظر نويسنده، مطالعه اين خطبه‏ها، مسئوليت رهبران سياسى، دينى و فرهنگى را در كشورهاى اسلامى، در مورد آماده ساختن مسلمانان براى ورود به مهمان‏سراى الهى و بهره‏گيرى از بركات و آثار آن، دوچندان مى‏كند( همان). نويسنده به اين نكته تأكيد دارد كه افزون بر اين، براى آمادگى جهت ضيافت الهى، تنها شناخت كافى نيست؛ بلكه مجموعه‏اى از اعمال و دعاهايى كه به همين خاطر بيان شده‏اند و اين هدف را تأمين مى‏كنند، ضرورى‏اند. در دو فصل سوم و چهارم از بخش دوم، به اين مسئله پرداخته شده است( همان).

در بخش سوم، آداب مهمانى خدا بيان شده است. به نظر نويسنده، آداب مهمانى الهى را مى‏توان به سه دسته زير تقسيم كرد:

دسته اول: آدابى كه توجه و پايبندى به آن‏ها، شرط حتمى براى ورود به مهمانى الهى است. اين دسته، عبارت است از پرهيز از مفطرات روزه به قصد قربت.

دسته دوم: آدابى كه رعايت آن‏ها، شرط ضرورى براى بهره‏بردارى انسان از اين ضيافت الهى در جهت تجديد حيات معنوى خويش و رسيدن به تكامل روحى است.بخش سوم اين كتاب، بيان اين گونه آداب را، پيش از بازگو نمودن ساير آداب روزه‏دارى، در ذيل عنوان« مهم‏ترين آداب» عهده‏دار است( همان، ص ۲۷).

دسته سوم: آدابى كه مراعات آن‏ها، شرط رسيدن به بهره‏ورى كامل از مهمانى الهى است. اگر از بخش سوم، باب اول را استثنا كنيم، ابواب ديگر اين بخش- كه بيشترين مقدار از حجم كتاب را تشكيل داده‏اند- به اين دسته از آداب مى‏پردازند( همان، ص ۲۹). نويسنده تلاش نموده تا همه عناصرى را كه در متون و منابع اسلامى، به تحقق اين نوع بهره‏ورى از مهمانى الهى نقش دارند، گرودآورى نمايد( همان).

در جلد دوم، بخش چهارم، بهترين شب‏هاى مهمانى خدا توصيف شده است. آياتى از قرآن، دلالت مى‏كنند كه شب قدر، بركات و بخشش‏هاى زيادى براى اهل مراقبت دارد، بركاتى كه بالاتر از بركات كارهاى شايسته در هزار ماه هستند. بر اين اساس، در اين مجموعه، بخشى مستقل با هدف بيان معارف مربوط به اين شب و آداب آن، اختصاص يافته است( همان). به نظر نويسنده، همان‏گونه كه ورود به دايره مهمانى الهى، آدابى دارد، خروج از مهمان‏سراى الهى نيز آداب خاصى دارد كه مراعات اين آداب و پايبندى به آن‏ها، در جبران كاستى‏هايى كه در طول اقامت انسان در اين مهمان‏سرا وجود داشته، سهم دارد و نقاط ضعف و كمبودهاى آن را جبران مى‏كند و امكان بيشترى در بهره‏مندى از بركاتش به او مى‏دهد تا در خدمت تقويت بعد روحى و بنيه معنوى خويش باشد( همان، ص ۳۰). آخرين بخش كتاب، به بيان و شرح اين آداب، اختصاص يافته است. آنچه در اين زمينه به نظر نويسنده، توجه‏برانگيز و داراى درس‏ها و نكات آموزنده است، سيره اهل بيت( ع) در وداع با ماه ميهمانى الهى است( همان).

با توجه به نكات و ديدگاه‏هاى يادشده، نويسنده در اين اثر، با الهام از آيات و آموزه‏هاى قرآن و روايات، براى پرداختن به اين ماه الهى، شكل كلى و چهارچوب مسائل را به بيانى شيوا و روان، سامان داده است. وضعيت كتاب‏ در كار گردآورى اين اثر آقاى رسول افقى با صاحب اثر همكارى داشته است.

آقاى جواد محدثى نيز با قلمى شيوا و روان به ترجمه روايات همت نهاده‏اند. در هر جلد، فهرست اجمالى مطالب در ابتدا و فهرست تفصيلى آن، در انتهاى كتاب قرار گرفته و فهرست آيات؛ آغاز دعاها؛ اعلام؛ جمعيت‏ها و قبيله‏ها؛ اديان، فرقه‏ها، مذاهب و كتاب‏ها؛ زمان‏ها و روزها؛ شهرها و مكان‏ها و نيز فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نويسنده، در انتهاى جلد دوم آمده است.

در مواردى كه متن‏هاى رسيده از پيامبر( ص) و امامان( ع) متعدد بوده ‏اند، حديث پيامبر( ص) در متن و نشانى روايات ائمه( ع)، با ذكر عنوان و مأخذ، در پاورقى آمده است، مگر آنكه روايت آنان، نكته تازه‏اى داشته باشد كه آن نيز در متن آورده شده است. در پاورقى‏ها، منابع احاديث، به ترتيب معتبرترين آن‏ها تنظيم شده است، ليكن گاهى به دلايلى از جمله پرهيز از تكرار، اختلاف منابع يا راوى و يا شخصى كه از او روايت شده، اين ترتيب پس از نخستين منبع، مراعات نشده است.