تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده 14 هجری تا امروز

سخنى با خواننده‏

حديث، در طول حيات خويش، از بدو ظهور تا كنون، فراز و نشيب‏هاى بسيارى به خود ديده است. شناخت اين مسير و ويژگى‏هاى آن را «تاريخ حديث» بر عهده دارد- كه رشته‏اى واسطه ميان دو دانش حديث‏شناسى و تاريخ است-. چگونگى ظهور حديث، برخورد صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان معصوم با آن و نيز شيوه‏هاى برخورد عالمان بزرگ با اين منبع مهم و اصلى شريعت، از مباحث مهم تاريخ حديث به شمار مى‏آيد.

مطالعه تاريخ حديث، شرط لازم براى تحقيق صحيح در حوزه‏هاى مختلف علوم حديث است؛ چرا كه به هر حال، حديث، يك پديده تاريخى است كه نمى‏توان بدون در نظر گرفتن مسير تاريخى‏اش، در زواياى آن، بحث دقيقى ارائه كرد. قطعاً مطالعه در سند حديث يا متن آن و يا هر موضوع ديگرِ مرتبط با آن، به صورت موردى و بدون توجه به همه يا بخش‏هايى از تاريخ حديث، تنها مطالعه‏اى ذهنى و انتزاعى خواهد بود و در موارد بسيارى، بيم آن وجود دارد كه نتيجه اين گونه مطالعات، به دور از واقعيت باشد.

از سوى ديگر، حديث، به عنوان پديده‏اى تاريخى، مورد هجوم شبهات تاريخى هم قرار گرفته است؛ شبهاتى كه نمى‏توان آنها را بدون مطالعه تاريخ حديث، پاسخ گفت.

به علاوه، اتصال حديث به عصر معصوم و در امان ماندن آن از دستان تحريفگر پيدا و پنهان را بايد با مطالعات تاريخى به اثبات رساند و بِدين گونه، پشتوانه علمى حديث را شناخت و شناساند.

با توجه به اين مجموعه ضرورت‏ها، گروه تاريخ حديثِ «پژوهشكده علوم و معارف حديث»، بر آن شد تا مطالعه جامعى را در اين موضوع، به انجام رسانَد. بر اين اساس، مجموعه «تاريخ حديث شيعه (از قرن اوّل تا عصر حاضر)» پى‏ريزى گرديد.

در اين مجموعه، به ترتيب تاريخى، اطلاعات مربوط به حديث شيعه را گرد آورده‏ايم. مباحثى كه در هر دوره مورد بحث (يا در هر يك از مقالاتْ) مورد توجه بوده‏اند، عبارت‏اند از: شرايط اجتماعى- فرهنگى، حوزه‏هاى علمى- جغرافيايى، عالمان حديث پژوه، زمينه‏هاى فعاليت‏هاى حديثى، گونه‏هاى نگارش‏هاى حديثى، علوم حديث، اجازات و مشايخ اجازه. معرّفى مهم‏ترين فعاليت‏هاى حديثى هر عصر نيز از ديگر اطلاعات موجود در اين مجموعه است.

عناوين مجلّدات اين مجموعه، به قرار زير است:

جلد اوّل. تاريخ حديث شيعه از شكل‏گيرى تا پايان سده سوم هجرى‏

جلد دوم. تاريخ حديث شيعه در سده‏هاى چهارم تا هفتم هجرى‏

جلد سوم. تاريخ حديث شيعه در سده‏هاى هشتم تا يازدهم هجرى‏

جلد چهارم. تاريخ حديث شيعه در سده‏هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى‏

جلد پنجم. تاريخ حديث شيعه از آغاز سده چهاردهم هجرى تا امروز.

كتاب حاضر- كه به صورت تفصيلى، تاريخ حديث شيعه را در قرن چهاردهم و ربع اوّل قرن پانزدهم هجرى بررسى كرده است- در واقع، پنجمين مجلّد از مجموعه پنج جلدى تاريخ حديث شيعه است كه به يارى خدا، به‏تدريج، به دست نشر سپرده خواهد شد.

در اين جا بر خود، لازم مى‏دانيم كه از زحمات آقاى مرتضى وفائى صدر- كه نگارش اين جلد را به عهده داشته‏اند- كمال تشكّر را به عمل آوريم.

اميدواريم كه با يارى خداوند بزرگ، ساير مجلّدات اين مجموعه و فهرست‏ها و نمايه‏هاى آن نيز به زودى آماده نشر گردد.

گروه تاريخ حديث‏

پژوهشكده علوم و معارف حديث‏

مقدمه‏

بررسى تاريخ نگارش حديث و روش‏هاى مختلف تدوين آن، چگونگى فهم و برداشت از حديث، بررسى شرايط زمانى و مكانى صدور حديث و به عبارت كلّى، بررسى تاريخ حديث، يكى از عوامل مهم در استفاده و استنباط از ركن دومِ اركان چهارگانه منابع دين به شمار مى‏رود.

در متون اسلامى قديم، كم‏تر مى‏توان مجموعه‏اى جامع و مدوّن از اين مباحث يافت. تنها در بعضى كتاب‏هاى رجال، درايه، تراجم و كتاب‏شناسى، مانند معالم العلماء ابن شهرآشوب و رجال النجاشى‏، اشاره‏اى به محدّثان و بعضى آثار آنها شده است. اين مهم در سال‏هاى اخير، به طور مختصر توسّط بعضى از فرهيختگان به صورت مدوّن و تخصّصى‏تر انجام يافته و تأليفاتى چند را به علاقه‏مندان عرضه كرده‏اند، كه از آن جمله‏اند، كتاب‏هايى چون: تاريخ عمومى حديث‏ و پژوهشى در تاريخ حديث شيعه‏، تأليف مجيد معارف، تاريخ حديث‏، تأليف كاظم مدير شانه‏چى، آشنايى با متون حديث‏، تأليف مهدى مهريزى، سير حديث در اسلام‏، تأليف سيّد احمد ميرخانى، تدوين السنة الشريفة، تأليف سيّد محمّد رضا حسينى جلالى، تاريخ الحديث النبوى بين سلطة النص و نصّ السلطة، تأليف سيّد محمّد على الحُلْو، تدوين الحديث‏، تأليف محمدعلى مهدوى‏راد و فرهنگ كتب حديثى شيعه‏، تأليف سيّدمحمود مدنى بِجِستانى. با وجود اين، به نظر مى‏رسد كه هنوز در ابتداى راه هستيم و حوزه تاريخ حديث، همچنان ظرفيت بسيارى براى پژوهش دارد.

اين نوشتار، در ادامه كارِ چند تن از پژوهشگران است كه به تدوين مجموعه نسبتاً مفصّلى از تاريخ حديث شيعه از قرون اوّل تا سيزدهم، اقدام نموده‏اند و اين‏جانب، عهده‏دار بررسى در يك قرن و ربع اخير هستم؛ دوره‏اى كه بى‏شك، از پُر تأليف‏ترين دوره‏هاى تاريخ اسلام است، بخصوص در بخش تك‏نگارى موضوعى در حوزه حديث يا شرح و ترجمه كتب حديثى قدما.

در اين نوشته، سعى شده با تفكيك آثار حديثى شيعه در حوزه‏هاى مختلف، چون: موسوعه‏نگارى، مسندنويسى، اربعين‏نويسى، رجال، درايه، شرح و نقد حديث، ترجمه حديث، اجازات حديثى و ...، پس از معرّفى مهم‏ترين آثار در هر بخش و آشنايى اجمالى با مؤلّفان آنها، فهرست نسبتاً كاملى از كتاب‏شناسى آن بخش، ارائه گردد.

البته پيش از ورود به مباحث اصلى كتاب، لازم است نكاتى يادآورى شود:

۱. فهرست‏هاى ارائه شده در پايان هر بخش، تنها شامل كتاب‏هاى چاپ شده در يك قرن و ربع اخير در ايران و موارد بسيار اندكى نيز از كتاب‏هاى منتشر شده در لبنان است. بنا بر اين، بديهى است كه آثار حديثى شيعه كه در ديگر كشورهاى اسلامى، چون عراق، سوريه، كشورهاى منطقه خليج فارس، پاكستان و حتّى كشورهاى غير اسلامى كه شيعيان در آنها زندگى مى‏كنند، چاپ و منتشر شده‏اند و نيز آثار اسلام‏شناسان غربى، در اين مجموعه منعكس نشده است.

۲. در جريان نگارش اين مجموعه، بعضاً كتاب‏هاى جديدى مرتبط با حديث و علوم حديث از چاپ خارج شده، به دست نگارنده مى‏رسيد. بنا بر اين، سعى شده است تا در حدّ امكان، آخرين تأليفات منتشر شده در اين زمينه تا پايان سال ۱۳۸۵ ش (پايان ماه صفر ۱۴۲۸ ق)، ارائه گردد.

۳. اين مجموعه با وجود تلاش قابل توجّه، بدون ترديد، عيوب و كاستى‏هايى دارد، بخصوص در ارائه فهرست جامعى از آثار حديثى اين دوره و بى‏شك، تعدادى‏ از اين آثار، از نظر نگارنده به دور مانده است كه اميدوارم با يارى خوانندگان و ناقدان فاضل، در آينده جبران شود.

۴. اين مجموعه در پنج فصل تدوين يافته كه هر فصل، داراى چند عنوان است.

در فصل يكم، تحت عنوان «كلّيات»، مختصرى از وضعيت فرهنگى- اجتماعى سده چهاردهم هجرى و اندكى پيش و پس از آن، بيان شده است.

فصل دوم، به متون حديثى تحت عنوان‏هاى: جوامع حديثى، مسندنويسى، اربعين‏نگارى، متون دعا و ... پرداخته است.

فصل سوم، اختصاص به علوم حديث دارد؛ يعنى درايه، رجال و علوم نسبتاً جديدى چون نقد الحديث و فقه الحديث با وجوه مختلف آن.

در فصل چهارم به فعّاليت‏هاى حديثى توجّه شده است؛ فعّاليت‏هايى كه تا پيش از اين سده، چنين وسعت و گستره‏اى را به خود نديده‏اند، از جمله معجم‏نويسى و فهرست‏نگارى حديثى، ترجمه متون حديث و تصحيح و احياى آثار گذشتگان.

در نهايت، فصل پنجم، به مشايخ اجازات اين سده و بعضى از اجازه‏نامه‏ها و مُجازان آنها اشاره دارد.

* در اين‏جا لازم مى‏دانم از تمام كسانى كه به نحوى در تدوين اين مجموعه مرا يارى كرده‏اند، سپاس‏گزارى و قدردانى كنم، بخصوص استاد گرامى جناب حجة الاسلام والمسلمين مهدى مهريزى كه در خطدهى كلّى مباحث، نقش مؤثّر داشتند و آقاى محمّد هادى خالقى كه در رفع نواقص، مرا يارى كردند، و همچنين آقايان:

محمّدكاظم رحمان‏ستايش، قاسم جوادى (صفرى) و علينقى خدايارى كه از مشورت با آنها بهره بردم.