انسان شناسی از منظر قرآن و حدیث ( عربی - فارسی)

يش‏گفتار

شناخت انسان، نخستين گام در راه برنامه ‏ريزى براى سعادت و كمال اوست؛ امّا اين مسئله در قرن اخير- كه عصر شكوفايى علم است-، به صورت معمّايى در آمده كه انديشه بشر، با همه پيشرفت‏هاى اعجاب‏ آميزش، در حلّ آن، اظهار ناتوانى مى‏كند.

الِكسيس كارِل (۱۸۷۳- ۱۹۴۵ م)، متفكّر و زيست‏ شناس فرانسوى- كه واضع علم «انسان‏شناسى» جديد و برنده دو جايزه نوبل است-، حاصل تحقيقات خويش را در كتابى با عنوان‏ انسان، موجود ناشناخته‏ عرضه مى‏كند! در بخشى از اين كتاب، در باره ناتوانى علم از شناخت انسان، مى‏خوانيم:

علومى كه از موجودات زنده به طور عام و از افراد آدمى به طور خاص بحث مى‏كنند، چندان پيشرفت نكرده و هنوز در مرحله توصيف، باقى مانده ‏اند.

حقيقت، اين است كه انسان، مجموعه پيچيده و مبهم و غير قابل تفكيكى است كه نمى‏توان آن را به آسانى شناخت و هنوز روش‏هايى كه بتوانند او را در اجزا و در مجموع و در روابطش با محيط خارج بشناسند، وجود ندارند؛ چرا كه براى چنين مطالعه ‏اى، دخالت تكنيك‏هاى فراوان و علوم مشخّصى ضرورى است، ضمن‏ اين كه هر يك از اين علوم، تنها يك جنبه و يك جزء از اين مجموعه پيچيده را مطالعه مى‏كند و نتيجه‏اى خاص به دست مى‏دهد و تا آن‏جا كه تكامل تكنيكش اجازه مى‏دهد، در اين راه به جلو مى‏رود؛ ولى مجموعه اين مفاهيم انتزاعى، از درك واقعيتِ آدمى، ناتوان است؛ زيرا باز نكات پرارزش و مهمّى در تاريكى باقى مى‏مانند و كالبدشناسى و شيمى و فيزيولوژى و روان‏شناسى و علم تربيت و تاريخ و جامعه‏ شناسى و اقتصاد و رشته ‏هاى آنها، به كنه وجود آدمى نمى‏رسند.

بنا بر اين، انسانى كه متخصّصان هر رشته از اين علوم مى‏شناسند نيز واقعى نيست؛ بلكه شبحى ساخته و پرداخته تكنيك هاى همان علم است ....[۱]

يقيناً بشر، تلاش زيادى براى شناسايى خود كرده است؛ ولى با آن كه ما امروز، وارث گنجينه‏ هايى از مطالعات دانشمندان و فلاسفه و عرفا و شعرا هستيم، هنوز جز به اطلاعاتى ناقص در مورد انسان، دسترس نداريم كه آنها نيز زاييده روش‏هاى تحقيق ما هستند و حقيقت وجود ما در ميان جمع اشباحى كه از خود ساخته‏ايم، مجهول مانده است.

در واقع، جهل ما از خود، زياد است و نواحى وسيعى از دنياى درونى ما هنوز ناشناخته مانده است و بيشتر پرسش‏هايى كه مطالعه كنندگان زندگى انسان مطرح مى‏كنند، بدون پاسخ مى‏ماند.[۲]

به خوبى روشن است كه تلاش‏هاى تمام علومى كه انسان را مورد مطالعه قرار داده‏اند، به جايى نرسيده و شناخت ما از خود، هنوز بسيار ناقص است.[۳]

به طور خلاصه، كُندى پيشرفت علوم مربوط به انسان، در مقايسه با تكامل سريع فيزيك و شيمى و مكانيك و نجوم، معلول پيچيدگى و

______________________________
(۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۲- ۳.

(۲). انسان، موجود ناشناخته: ص ۴- ۵.

(۳). انسان، موجود ناشناخته: ص ۶.

ابهام موضوع و كوتاه و كم بودن فرصت‏هاى مساعد براى مطالعه و همچنين ساختمان خاصّ فكرى آدمى است. عبو از اين موانع، بيش از حدّ انتظار، دشوار است و بايد مساعى فراوانى در اين راه به كار برد. با اين همه، هرگز شناخت ما از خود، به پايه سادگى و زيبايى فيزيك نخواهد رسيد؛ زيرا موانعى كه پيشرفت آن را متوقّف مى‏كنند، هميشگى ‏اند و بايد به اين نكته معترف بود كه انسان‏شناسى، از تمام رشته ‏هاى ديگر علوم، دشوارتر و پيچيده‏تر است.[۴]

خلاصه سخنان آقاى كارِل، عبارت است از:

الف. علم در باره شناخت انسان، تا كنون، چندان پيشرفتى نداشته است.

ب. هنوز روشى كه بتواند انسان را در اجزا و در مجموع و نيز در روابطش با محيطِ خارج بشناسد، وجود ندارد.

ج. انسانى كه متخصّصان رشته‏هاى مختلف علومِ روز مى‏شناسند، انسان واقعى نيست؛ بلكه سايه‏اى ساخته و پرداخته تكنيك‏هاى آن علوم است.

د. علّت عدم پيشرفت علم در مورد شناخت انسان، پيچيدگى و ابهام حقيقت انسان است و مانع‏هايى كه اين پيشرفت را متوقّف مى‏كنند، هميشگى‏اند.

بنابر اين براى شناخت انسان، بايد به سراغ كسى رفت كه انسان براى او موجودى شناخته شده است و او، آفريدگار انسان است. آرى! تنها آفريدگار انسان است كه حقيقت اين موجود پيچيده را مى‏شناسد و از همه رازها و نيازهاى آن، آگاه است.

«أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ.[۵]

آيا آن كه آفريده است، نمى‏داند، با اين كه او باريك‏بين آگاه است؟!».

______________________________
(۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۱۱.

(۲). ملك: آيه ۱۴.

بر اين اساس، برنامه ‏ريزى براى سعادت انسان، در صورتى موفّق خواهد بود كه بر پايه انسان‏ شناسى از منظر آفريدگار جهان، استوار باشد و كتاب حاضر، تلاشى است در جهت تحقّق اين هدف.

گفتنى است كه اين كتاب، بخشى از دانش‏نامه ميزان الحكمة است كه با همكارى محقّقان پژوهشكده علوم و معارف حديث، تدوين يافته و اينك به دليل اهميّت آن، به صورت مستقل در اختيار علاقه‏ مندان قرار مى‏گيرد.

بر خود لازم مى‏دانم از همه كسانى كه مرا به گونه‏ اى در تهيّه اين اثر يارى داده‏ اند، صميمانه سپاس‏گزارى كنم و از خداوند منّان، براى آنان، پاداشى درخور فضل حضرتش مسئلت مى‏نمايم.

محمّد محمّدى رى ‏شهرى‏

۱۲/ ۱۰/ ۱۳۸۶ ش‏

۲۲/ ۱۲/ ۱۴۲۸ ق‏

[۱] ( ۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۲- ۳.