اطلاعات بیشتر
مراحل تحقيق و تدوين
براى اطّلاع پژوهشگران از تلاشهايى كه براى تهيه دانشنامه احاديث طبّى انجام يافته، به سير جمعآورى، تحقيق و تدوين آن از آغاز تا انجام، اشارهاى كوتاه مىشود.
۱. نقطه آغاز
جمعآورى احاديث طبّى از متون دينى، با هدفى كه شرح آن گذشت، از احاديث درباره دستگاههاى مختلف بدن آغاز شد، بدين ترتيب كه طرح جمعآورى اين احاديث، براساس تقسيمبندى فيزيولوژيك بدن، توسط فاضل گرامى جناب آقاى احمد سعادتفر تهيه شد و به وسيله يكى از فضلاى همكار در دارالحديث، جناب آقاى مرتضى خوش نصيب، احاديث مربوط از طريق كليدْ واژههاى اصلى و مرتبط، جمعآورى گرديد.
۲. تنظيم ابتدايى
پس از جمعآورى احاديث و مرتبط ساختن آنها با طرح اوّليه توسط آقاى سعادتفر، تنظيم اوّليه روايات بخش سوم، توسط اينجانب انجام شد. در ادامه كار به اين نتيجه رسيدم كه آنچه جمعآورى شد، براى تحقّق اهداف مورد نظركافى نيست و براى اين منظور، لازم است احاديثى كه بيانگر ديدگاههاى پيشوايان اسلام درباره علم پزشكى، آداب آن، رهنمودهاى پزشكى، بيمارى و حكمتهاى آن، وظايف بيمار، پرستارى، عيادت بيمار و خواصّ درمانى غذاها و گياهها وارد شده است، به اين مجموعه افزوده شود. بخشى از موارد مورد نياز را از منابع تهيه شده در دارالحديث، خود انتخاب كردم و بخش ديگرى، توسط يكى ديگر از فضلاى همكار در دارالحديث، جناب آقاى محمّد تقى سبحانىنيا انجام گرفت.
شايان ذكر است كه مسئوليت ارزيابى و انتخاب احاديث، عنواندهى و سازماندهى آنها به صورت كتاب، با نگارنده اين سطور بوده است.
۳. ارجاع به منابع (مصدريابى)
پس از تنظيم ابتدايى دانشنامه و رفع نسبى نواقص آن، جهت ارجاع به منابع و تخريج احاديث، به قسمت مربوط تحويل گرديد. در اين مرحله، از طريق برنامههاى نرمافزارى جستجوهاى لازم انجام شد و نشانى مصادر يافت شده، بر اساس ميزان اعتبار آنها تنظيم گرديد و اگر متن قوىترى يافت شد، جايگزين متن اصلى گرديد.
در زمينه ثبت احاديث، نكتههاى زير مورد توجّه بوده است:
الف روايات تكرار شده در منابع مختلف، حذف شده است، مگر در موارد ذيل:
۱. وجود داشتن نكته مهمّى در متن حديث؛
۲. تفاوت لفظى در متون نقل شده از طريق شيعه و سنّى.
۳. تكرار در چند باب مختلف، مشروط به اين كه روايت، طولانى نباشد.
در غير از اين موارد، نشانى روايتهايى كه در منابع مختلف تكرار شده، طبق آييننامه در پاورقى حديث اخذ شده، افزوده مىشود.
ب اگر دستيابى به منابع اوّليه مقدور باشد، حديث از آنها نقل مىشود؛ وگرنه، از منابع واسطه نقل مىشود.
ج با توّجه به اين كه بحارالأنوار از جوامع روايى شيعه و كنزالعمّال از جوامع روايى اهل سنت بهشمار مىرود، لذا نشانى آن دو براى سهولت مراجعه خوانندگان در پايان نشانىها ذكر مىشود.
د پس از ذكر مصادر حديث در پاورقى، گاه با تعبير «همچنين، ر. ك:» ارجاعاتى به برخى منابع داده مىشود. قابل توجّه است كه در اين گونه موارد، متن مورد ارجاع، گاه با متن كتاب، تفاوت فاحش دارد. در عين حال، ملاحظه آن براى محقّق، سودمند است.
۴. نقد متن و تنظيم نهايى
پس از تخريج مصادر و حروفچينى ابتدايى، متن كتاب توسط يكى ديگر از فضلاى همكار در دارالحديث، جناب آقاى رسول افقى، مورد بازبينى و نقد قرار گرفت و همراه با پيشنهادهايى به اينجانب ارائه گرديد. با عنايت به پيشنهادهاى ارائه شده، مجددا متن كتاب، توسط نگارنده مورد بازبينى و دقت قرار گرفت و اصلاحات لازم از نظر شكل و محتوا در آن انجام شد.
۵. تهيه مدخلها و تحليلهاى مورد نياز
پس از انجام مراحل ياد شده، آخرين مرحله تدوين دانشنامه احاديث طبّى، يعنى تهيّه مدخل و تحليلها و توضيحات مورد نياز، توسط نگارنده انجام شد و با عنايت به نكات جديدى كه به هنگام تهيه تحليلها به نظر رسيد، ضمن افزوده شدن برخى از ابواب و عناوين جديد، چينش قبلى در بخشى از كتاب، تغيير كرد.
۶. چگونگى نگارش احاديث
مهمترين نكاتى كه در نگارش احاديث لحاظ شده، از اين قرار است:
الف متن انتخابى در صورت امكان، جامعترين، استوارترين و معتبرترينِ متون است.
ب از نگاه ما احاديث رسيده از اهل بيت عليهمالسلام، در واقع، حديث رسول خداست. در تصريح به اين مطلب، امام رضا عليهالسلام مىفرمايد:
إنّا عَنِ اللّهِ وعَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ. «۱»
ما (اهل بيت)، از خدا و پيامبرش حديث مىكنيم.
نيز امام صادق عليهماالسلام مىفرمايد:
حَديثي حَديثُ أبي، وحَديثُ أبي حَديثُ جَدّي، وحَديثُ جَدّي حَديثُ الحُسَينِ، وحَديثُ الحُسَينِ عليهالسلام حَديثُ الحَسَنِ عليهالسلام، وحَديثُ الحَسَنِ حَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ عليهمالسلام، وحَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ حَديثُ رَسولِ اللّهِ صلىاللهعليهوآله، وحَديثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عزوجل.
حديث من حديث «۲» پدرم، و حديث پدرم حديث جدّم، و حديث جدّم حديث حسين، و حديث حسين، حديث حسن، و حديث حسن، حديث اميرمؤمنان، و حديث اميرمؤمنان، حديث پيامبر خدا، و حديث پيامبر خدا، سخن خداست.
از اين رو، كلمه «حديث» در عنوان كتاب، اين معنا را مىرساند كه
__________________________________________________
(۱) رجال الكشّى، ج ۲، ص ۴۹۰، ح ۴۰۱، بحار الأنوار، ج ۲، ص ۲۵۰، ح ۶۲.
(۲) الكافي، ج ۱، ص ۵۳، ح ۱۴، منية المريد، ص ۳۷۳، الإرشاد، ج ۲، ص ۱۸۶، بحار الأنوار، ج ۲، ص ۱۷۹، ح ۲۸. همچنين، ر. ك: اهلبيت در قرآن و حديث، ج ۱، ص ۲۶۱ (حديث آنها، حديث پيامبر خداست).
همه احاديث پيامبر صلى الله عليه وآله و خاندان پاك او مورد استفاده و استناد كتاب، قرار گرفته است.
ج احاديث پيامبر اسلام و اهل بيت آن حضرت تا امام مهدى (عج)، به ترتيب تاريخى ثبت مىشوند. البته ممكن است گاه هماهنگى چند روايت در مضمون، موجب گردد كه اين ترتيب، رعايت نشود.
د اگر حديثى هم از پيامبر صلىاللهعليهوآله و هم از اهل بيت عليهمالسلام روايت شده باشد، آنچه از پيامبر خدا نقل شده در متن قرار مىگيرد و به روايت ديگر در پاورقى اشاره مىگردد.
ه احاديث با نام پيامبر صلىاللهعليهوآله و اهل بيت عليهمالسلام آغاز مىشود، مگر آن كه متن روايت، مقتضى ذكر نام راوى باشد كه در اين صورت، نام كتابى كه حديث از آن نقل شده، در آغاز مىآيد.
و پيامبر خدا و اهل بيت آن بزرگوار، اسما و القاب متعدّدى دارند كه در نقل مطالب، يكى از آنها انتخاب شده است.
ز پس از ذكر پيامبر خدا با جمله «صلىاللهعليهوآله» و پس از ذكر اهل بيت آن حضرت با جمله «عليهالسلام» و پس از ذكر فاطمه زهرا با جمله «عليهاالسلام»، نسبت به آنان اداى احترام مىشود، هر چند در منبع اصلى با الفاظ ديگرى از آنان تكريم شده باشد.
۷. اقدامهاى بعدى
ويرايش، شرح لغات، مقابله و تصحيح، اعرابگذارى و ترجمه مدخلها و تحليلها، اقدامات جنبى مهم ديگرى است كه توسط كارشناسان خبره، انجام شده، كتاب، آماده انتشار مىگردد. «۱»
__________________________________________________
(۱) گفتنى است طبق معمول، مؤلّف، ترجمه كتاب را نيز ملاحظه مىكند و اصلاحاتى را كه لازم بداند، انجام مىدهد.
در پايان، از همه فضلا و محقّقان دارالحديث كه در ساماندهى اين مجموعه نفيس، به طور مستقيم يا غير مستقيم، سهيم بودهاند، بويژه برادران فاضل و عزيز آقايان: مرتضى خوش نصيب، محمّدتقى سبحانىنيا و رسول افقى، صميمانه سپاسگزارم. همچنين از فاضل گرامى آقاى احمد سعادتفر كه در تهيّه بخش سوم اين مجموعه با دارالحديث همكارى داشتند و نيز از استاد ارجمند جناب آقاى مهدى مهريزى كه يادداشتهاى خود را در زمينه احاديث طبّى در اختيار اينجانب قرار دادند و آقاى دكتر حسين صابرى، مترجم گرانقدر اين دانشنامه، قدردانى و تشكّر مىنمايم و از خداوند متعال براى همه آنان، پاداشى درخور فضل و كرامت خود، مسئلت دارم.
رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا إنَّكَ أنتَ السَّميعُ العَليمُ.
محمّدى رى شهرى
۱۲ فروردين ۱۳۸۲
۲۸ محرّم ۱۴۲۴
۱ آوريل ۲۰۰۳
