دانش نامه احادیث پزشکی

مراحل تحقيق و تدوين‏
براى اطّلاع پژوهشگران از تلاش‏هايى كه براى تهيه دانش‏نامه احاديث طبّى انجام يافته، به سير جمع‏آورى، تحقيق و تدوين آن از آغاز تا انجام، اشاره‏اى كوتاه مى‏شود.
۱. نقطه آغاز
جمع‏آورى احاديث طبّى از متون دينى، با هدفى كه شرح آن گذشت، از احاديث درباره دستگاه‏هاى مختلف بدن آغاز شد، بدين ترتيب كه طرح جمع‏آورى اين احاديث، براساس تقسيم‏بندى فيزيولوژيك بدن، توسط فاضل گرامى جناب آقاى احمد سعادتفر تهيه شد و به وسيله يكى از فضلاى همكار در دارالحديث، جناب آقاى مرتضى خوش نصيب، احاديث مربوط از طريق كليدْ واژه‏هاى اصلى و مرتبط، جمع‏آورى گرديد.
۲. تنظيم ابتدايى‏
پس از جمع‏آورى احاديث و مرتبط ساختن آنها با طرح اوّليه توسط آقاى سعادتفر، تنظيم اوّليه روايات بخش سوم، توسط اين‏جانب انجام شد. در ادامه كار به اين نتيجه رسيدم كه آنچه جمع‏آورى شد، براى تحقّق اهداف مورد نظركافى نيست و براى اين منظور، لازم است احاديثى كه بيانگر ديدگاه‏هاى پيشوايان اسلام درباره علم پزشكى، آداب آن، رهنمودهاى پزشكى، بيمارى و حكمت‏هاى آن، وظايف بيمار، پرستارى، عيادت بيمار و خواصّ درمانى غذاها و گياه‏ها وارد شده است، به اين مجموعه افزوده شود. بخشى از موارد مورد نياز را از منابع تهيه شده در دارالحديث، خود انتخاب كردم و بخش ديگرى، توسط يكى ديگر از فضلاى همكار در دارالحديث، جناب آقاى محمّد تقى سبحانى‏نيا انجام گرفت.
شايان ذكر است كه مسئوليت ارزيابى و انتخاب احاديث، عنوان‏دهى و سازماندهى آنها به صورت كتاب، با نگارنده اين سطور بوده است.
۳. ارجاع به منابع (مصدريابى)
پس از تنظيم ابتدايى دانش‏نامه و رفع نسبى نواقص آن، جهت ارجاع به منابع و تخريج احاديث، به قسمت مربوط تحويل گرديد. در اين مرحله، از طريق برنامه‏هاى نرم‏افزارى جستجوهاى لازم انجام شد و نشانى مصادر يافت شده، بر اساس ميزان اعتبار آنها تنظيم گرديد و اگر متن قوى‏ترى يافت شد، جايگزين متن اصلى گرديد.
در زمينه ثبت احاديث، نكته‏هاى زير مورد توجّه بوده است:
الف روايات تكرار شده در منابع مختلف، حذف شده است، مگر در موارد ذيل:
۱. وجود داشتن نكته مهمّى در متن حديث؛
۲. تفاوت لفظى در متون نقل شده از طريق شيعه و سنّى.
۳. تكرار در چند باب مختلف، مشروط به اين كه روايت، طولانى نباشد.
در غير از اين موارد، نشانى روايت‏هايى كه در منابع مختلف تكرار شده، طبق آيين‏نامه در پاورقى حديث اخذ شده، افزوده مى‏شود.
ب اگر دستيابى به منابع اوّليه مقدور باشد، حديث از آنها نقل مى‏شود؛ وگرنه، از منابع واسطه نقل مى‏شود.
ج با توّجه به اين كه بحارالأنوار از جوامع روايى شيعه و كنزالعمّال از جوامع روايى اهل سنت به‏شمار مى‏رود، لذا نشانى آن دو براى سهولت مراجعه خوانندگان در پايان نشانى‏ها ذكر مى‏شود.
د پس از ذكر مصادر حديث در پاورقى، گاه با تعبير «همچنين، ر. ك:» ارجاعاتى به برخى منابع داده مى‏شود. قابل توجّه است كه در اين گونه موارد، متن مورد ارجاع، گاه با متن كتاب، تفاوت فاحش دارد. در عين حال، ملاحظه آن براى محقّق، سودمند است.
۴. نقد متن و تنظيم نهايى‏
پس از تخريج مصادر و حروفچينى ابتدايى، متن كتاب توسط يكى ديگر از فضلاى همكار در دارالحديث، جناب آقاى رسول افقى، مورد بازبينى و نقد قرار گرفت و همراه با پيشنهادهايى به اين‏جانب ارائه گرديد. با عنايت به پيشنهادهاى ارائه شده، مجددا متن كتاب، توسط نگارنده مورد بازبينى و دقت قرار گرفت و اصلاحات لازم از نظر شكل و محتوا در آن انجام شد.
۵. تهيه مدخل‏ها و تحليل‏هاى مورد نياز
پس از انجام مراحل ياد شده، آخرين مرحله تدوين دانش‏نامه احاديث طبّى، يعنى تهيّه مدخل و تحليل‏ها و توضيحات مورد نياز، توسط نگارنده انجام شد و با عنايت به نكات جديدى كه به هنگام تهيه تحليل‏ها به نظر رسيد، ضمن افزوده‏ شدن برخى از ابواب و عناوين جديد، چينش قبلى در بخشى از كتاب، تغيير كرد.
۶. چگونگى نگارش احاديث‏
مهم‏ترين نكاتى كه در نگارش احاديث لحاظ شده، از اين قرار است:
الف متن انتخابى در صورت امكان، جامع‏ترين، استوارترين و معتبرترينِ متون است.
ب از نگاه ما احاديث رسيده از اهل بيت عليهم‏السلام، در واقع، حديث رسول خداست. در تصريح به اين مطلب، امام رضا عليه‏السلام مى‏فرمايد:
إنّا عَنِ اللّهِ وعَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ. «۱»
ما (اهل بيت)، از خدا و پيامبرش حديث مى‏كنيم.
نيز امام صادق عليهماالسلام مى‏فرمايد:
حَديثي حَديثُ أبي، وحَديثُ أبي حَديثُ جَدّي، وحَديثُ جَدّي حَديثُ الحُسَينِ، وحَديثُ الحُسَينِ عليه‏السلام حَديثُ الحَسَنِ عليه‏السلام، وحَديثُ الحَسَنِ حَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ عليهم‏السلام، وحَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ حَديثُ رَسولِ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏وآله، وحَديثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عزوجل.
حديث من حديث «۲» پدرم، و حديث پدرم حديث جدّم، و حديث جدّم حديث حسين، و حديث حسين، حديث حسن، و حديث حسن، حديث اميرمؤمنان، و حديث اميرمؤمنان، حديث پيامبر خدا، و حديث پيامبر خدا، سخن خداست.
از اين رو، كلمه «حديث» در عنوان كتاب، اين معنا را مى‏رساند كه‏
__________________________________________________
 (۱) رجال الكشّى، ج ۲، ص ۴۹۰، ح ۴۰۱، بحار الأنوار، ج ۲، ص ۲۵۰، ح ۶۲.
 (۲) الكافي، ج ۱، ص ۵۳، ح ۱۴، منية المريد، ص ۳۷۳، الإرشاد، ج ۲، ص ۱۸۶، بحار الأنوار، ج ۲، ص ۱۷۹، ح ۲۸. همچنين، ر. ك: اهل‏بيت در قرآن و حديث، ج ۱، ص ۲۶۱ (حديث آنها، حديث پيامبر خداست).

همه احاديث پيامبر صلى‏ الله‏ عليه ‏وآله و خاندان پاك او مورد استفاده و استناد كتاب، قرار گرفته است.
ج احاديث پيامبر اسلام و اهل بيت آن حضرت تا امام مهدى (عج)، به ترتيب تاريخى ثبت مى‏شوند. البته ممكن است گاه هماهنگى چند روايت در مضمون، موجب گردد كه اين ترتيب، رعايت نشود.
د اگر حديثى هم از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏وآله و هم از اهل بيت عليهم‏السلام روايت شده باشد، آنچه از پيامبر خدا نقل شده در متن قرار مى‏گيرد و به روايت ديگر در پاورقى اشاره مى‏گردد.
ه احاديث با نام پيامبر صلى‏الله‏عليه‏وآله و اهل بيت عليهم‏السلام آغاز مى‏شود، مگر آن كه متن روايت، مقتضى ذكر نام راوى باشد كه در اين صورت، نام كتابى كه حديث از آن نقل شده، در آغاز مى‏آيد.
و پيامبر خدا و اهل بيت آن بزرگوار، اسما و القاب متعدّدى دارند كه در نقل مطالب، يكى از آنها انتخاب شده است.
ز پس از ذكر پيامبر خدا با جمله «صلى‏الله‏عليه‏وآله» و پس از ذكر اهل بيت آن حضرت با جمله «عليه‏السلام» و پس از ذكر فاطمه زهرا با جمله «عليهاالسلام»، نسبت به آنان اداى احترام مى‏شود، هر چند در منبع اصلى با الفاظ ديگرى از آنان تكريم شده باشد.
۷. اقدام‏هاى بعدى‏
ويرايش، شرح لغات، مقابله و تصحيح، اعراب‏گذارى و ترجمه مدخل‏ها و تحليل‏ها، اقدامات جنبى مهم ديگرى است كه توسط كارشناسان خبره، انجام شده، كتاب، آماده انتشار مى‏گردد. «۱»
__________________________________________________
 (۱) گفتنى است طبق معمول، مؤلّف، ترجمه كتاب را نيز ملاحظه مى‏كند و اصلاحاتى را كه لازم بداند، انجام مى‏دهد.

در پايان، از همه فضلا و محقّقان دارالحديث كه در ساماندهى اين مجموعه نفيس، به طور مستقيم يا غير مستقيم، سهيم بوده‏اند، بويژه برادران فاضل و عزيز آقايان: مرتضى خوش نصيب، محمّدتقى سبحانى‏نيا و رسول افقى، صميمانه سپاسگزارم. همچنين از فاضل گرامى آقاى احمد سعادتفر كه در تهيّه بخش سوم اين مجموعه با دارالحديث همكارى داشتند و نيز از استاد ارجمند جناب آقاى مهدى مهريزى كه يادداشت‏هاى خود را در زمينه احاديث طبّى در اختيار اين‏جانب قرار دادند و آقاى دكتر حسين صابرى، مترجم گران‏قدر اين دانش‏نامه، قدردانى و تشكّر مى‏نمايم و از خداوند متعال براى همه آنان، پاداشى درخور فضل و كرامت خود، مسئلت دارم.
رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا إنَّكَ أنتَ السَّميعُ العَليمُ.
محمّدى رى شهرى‏
۱۲ فروردين ۱۳۸۲
۲۸ محرّم ۱۴۲۴
۱ آوريل ۲۰۰۳