حديث پژوهی جلد سوم

إنَّ الْحَديثَ جَلاءٌ لِلقُلوبِ. [۱]

 حديث، دومين سند دين است كه پس از قرآن، بيشترين سهم را در شناختن و شناساندن اسلام و شكل گيرى و بالندگى علوم اسلامى داشته است. حديث، ميراث ماندگار معصومان عليهم السلام است كه به شرح و تفسير قرآن و تبيين دين مى پردازد.

 پيشوايان معصوم عليهم السلام، مسلمانان را به فراگيرى و فهم حديث و مذاكره و نشر آن، ترغيب بسيار كرده اند و همين امر، از ابتدا تاكنون، سبب رونق اين دانش بوده است.

 تلاش عالمان، محدثان و حافظان حديث و سنت در طول تاريخ اسلام، ستودنى است. آن بزرگواران از ثبت و ضبط حديث آغاز كردند و با ترجمه، شرح، تعليق، جامع نويسى و گردآورى احاديث، حراست از اين مجموعه را ادامه دادند . اين تلاش، امروزه با تصحيح كتب حديث، معجم نويسى، مسندنويسى، گزيده نويسى، واحد سازى مجموعه ها و ايجاد بانك هاى اطلاعات حديثى ادامه يافته است كه بحمداللّه رشد و بالندگى شايسته اى دارد و تلاش هاى والاى پيشينيان را روشنتر مى نماياند.

 در حوزه علوم حديث و دانش هاى وابسته به آن، رشته هاى متعددى چون رجال، درايه، تاريخ حديث، مصطلحات حديث، فقه الحديث، غريب الحديث و... شكل گرفت و بدين سان، ابعاد بهره ورى از آن مجموعه گرانسنگ، استوارتر و گسترده تر گشت. تلاش هاى انجام شده و به ثمر رسيده، به راستى بسيار است كه بايد بدان باليد و آن را پاس داشت. با اين همه، باب پژوهش در اين حوزه همچنان گشوده است و گِرِه ها و دشوارى ها نه تنها يكسره از ميان نرفته، بلكه به لحاظ شرايط ويژه فرهنگى و اجتماعى اى كه جامعه اسلامى دارد، افزون نيز شده است.

 به جرئت مى توان گفت كه بسيارى از پرسش ها درباره اسلام، به حديث و سنت برمى گردد. بررسى اين پرسش ها و دستيابى به قواعدى روشن در فهم حديث، كارى ضرورى است. عرضه مدوّن و سامان يافته علوم حديث، قواعد رجالى و فقه الحديث در عصر گسترش دانش ها بايسته اى ديگر است . مطالعه جدى درباره احاديث مجعول و ارائه طُرُق روشن در شناسايى آنها، جاى ترديد ندارد. بررسى احاديث متعارض و يافتن راه هاى معقول جهت حل تعارض نيز كارى برجاى مانده است. تفكيك و رده بندى محتوايى احاديث و يافتن شيوه ها و قواعد مناسب آن، ضرورت ديگرى است؛ زيرا حديثى كه در زمينه معارف به ما رسيده، با آنچه به احكام فقهى مربوط است و يا آنچه به بيان آداب و رسوم اختصاص دارد، يكسان فهم نمى شود و قواعد برداشت از آنها هم يكى نيست. به بيان ديگر، كشف و شناساندن قواعد عام و خاص فهم حديث، نيازى است بس مبرم.

 نقد و بررسى كتب حديث و بيان سبك و روش محدثان، امرى است كه اندكى مورد توجه پژوهشگران اهل سنت قرار گرفته و نيازمند تداوم و تكميل است. در كنار اين امور، معرفى محدثان و شخصيت هاى حديثى و خدمات ارزنده آنان به حديث، احياى متون كهن و نسخ خطى، شرح احاديث مشكل و... از ديگر كارهاى بايسته است.

 مى توان همه اين بايسته هاى پژوهش در زمينه حديث و دانش هاى مربوط به آن را در پنج عنوان خلاصه كرد:

 يك. آماده سازى و عرضه ميراث گذشته. نخستين گام، فراهم شدن امكان دستيابى به

 ميراث گذشته و عرضه درست آنهاست. اين امر با پرداختن به دو موضوع اساسى تحقق مى يابد:

 ۱ . بازسازى متون مفقود

 ۲ . تصحيح و تحقيق (اعم از تصحيح پژوهشى و تصحيح انتقادى).

 دو. فلسفه علوم حديث. پاسخگويى به پرسش هاى اصلى مربوط به حديث و دانش هاى وابسته، چون: مبانى حجيت حديث، تعميم يا تخصيص حجيت در موضوعات گوناگون، رابطه قرآن و حديث، و پاسخگويى به پرسش هاى مستشرقان و... نمونه اى از مباحث اين بخش است.

 سه. تاريخ حديث. پژوهش درباره گذشته حديث و تطوراتى كه بر آن گذشته، در اين عنوان جاى مى گيرد و مباحث اصلى اش عبارتند از:

 ۱ . روش شناسى محدثان

 ۲ . مكتب ها و مكتوبات حديثى

 ۳ . مراكز و پايگاه هاى جغرافيايى حديث.

 چهار. ارزيابى انتساب و صدور. بررسى انتساب حديث به پيشوايان، يكى از اركان دانش هاى حديث است. اين بررسى مى تواند از طريق سند صورت پذيرد و يا بر پايه متن انجام شود. چنان كه پالايش احاديث و شناسايى احاديث ساختگى (البته بر پايه ادله محكم و استوار) يكى ديگر از مباحث اين عنوان است. از اين رو مى توان سه حوزه براى اين عنوان تصوير كرد:

 ۱ . دانش رجال

 ۲ . نقد محتوايى (يا نقد داخلى)

 ۳ . پالايش.

 پنج. فقه الحديث. مهمترين ركن دانش هاى مربوط به حديث و مقصد نهايى در پژوهش هاى حديثى، فقه الحديث است. دستيابى به قواعد فهم متن، استخراج

 معارف حديث، و شرح و توضيح دشوارى هاى احاديث، برخى از اين موضوعات اند.

 يكمين جلد از مجموعه حديث پژوهى كه اينك عرضه مى گردد، در بر دارنده ۲۲ مقاله از نويسنده است كه در فاصله سال هاى ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۰ در مجلات: آينه پژوهش، علوم حديث، پژوهش و حوزه، و نيز مجموعه ميراث حديث شيعه و دانشنامه امام على عليه السلام و... منتشر شده است.

 موضوع اين مقالات، دغدغه هاى نويسنده در حوزه هاى مربوط به حديث است كه در حدّ طرح مسئله يا تحليل، به قلم آمده است.

 اين مقالات در پنج بخش، جاى گرفتند:

 يك. كليات با پنج مقاله

 دو. ارزيابى صدور با دو مقاله

 سه. فقه الحديث با ده مقاله

 چهار. كتابشناسى با سه مقاله

 پنج. تصحيح و تحقيق با دو مقاله.

 از خوانندگان گرامى و نكته سنج، انتظار مى رود كه اندكى تشابه يا تكرار مباحث را كه ناشى از پراكندگى فضاهاى نگارش و نشر مقالات است (و برطرف ساختن آن، ساختار مقالات را درهم مى ريخت)، بر نويسنده ببخشند. نويسنده همچنين مُدّعىِ آن نيست كه در اين مقالات، آخرين يافته ها را در هر موضوع، عرضه نموده است و همچنان هرگونه نقد و ارشاد اهل نظر را بر ديده سپاس مى نهد.

 اميد كه اين مجموعه بتواند روزنه هايى را به روى پژوهشگران بگشايد و در نشر و ترويج معارف حديثى سودمند افتد.

 مهدى مهريزى

 ارديبهشت ۱۳۸۱