گزيده شهاب الأخبار

اهداف مجموعه

سنّت معصومان عليهم السلام ميراث شريف ايمان و فضيلت براى انسان هاى حقيقت طلب است و جامِ جانِ مشتاقان را از شراب جانفزاى معنويّت و حكمت سرشار مى كند. حقجويان و خداطلبان، هماره در روشناى قدسى سخن معصومان عليهم السلام به پاكى ها و نيكى هاى جاويدان، راه برده اند. بر خوان گسترده «قال المعصوم»، هم فرزانگانْ طعام دانايى خورده اند و هم كوتاه دستان، ريزه خوارى كرده اند. و چنين است كه مى بينيم سنّت، پس از كلام روحانى وحى، به عنوان دومين مأخذ دينى مسلمانان ، سهمى سترگ در توصيف حقيقت دين و بالندگى و شكوه علوم اسلامى داشته است.

 با وجود نياز فزاينده انسان معاصر به معنويّت و اخلاق و نيز به رغم آنكه همگان پذيرفته ايم كه احاديث از جمله متون اساسى دين است، امّا آنچنان كه سزاوار است، به آن اقبال نشده و در عرضه روشنگرانه و فراگير آن به نسل نو تلاشى درخور به ظهور نرسيده است.

 از ديگر سو، پربرگ بودن آثار روايى و ظهور پاره اى از مطالب ضعيف و غير عصرى در آنها و نيز در دسترس نبودن ترجمه فارسى و يا ترجمه اى امروزين از برخى از اين متون، گروهى را كه طالب كتاب هاى گزيده و سَخته اند، از مطالعه آنها بازداشته است.

 بى شك، رفع نقايص پيش گفته ، بعلاوه بهره گيرى از قالبهاى نوين، مى تواند بيش از پيش به گسترش فرهنگ حديثى در ميان عموم يارى رساند. قالب «گزيده متون» كه در موضوعات ديگر (مانند ادبيات)، تجربه اى نيكو را فراهم آورده، قالبى مناسب براى انتشار مجموعه هاى حديثى است ؛ اگرچه تاكنون از اين قالب در عرضه متون دينى كمتر براى عموم سودجسته شده است.

 اين قالب، همچنين درآمدى است براى آشنايى كامل تر با معارف اهل بيت عليهم السلام و مى تواند پس از برانگيختن اشتياق اوّليّه مخاطبان براى پيگيرى و فهم اين معارف، در مرحله پسين، آنان را به استفاده هايى فراگيرتر رهنمون شود. اين مجموعه نيز به همين نيّت و در چنين قالبى تدوين شده است. اميد است در كنار تلاش هاى ديگر براى تصحيح و احياى متون حديثى، اين مجموعه بتواند با شناساندن متون حديثى و پديدآورندگان آنها، مدخلى براى ورود به اصل اين آثار باشد.

ويژگى هاى مجموعه

مهم ترين ويژگى هاى اين مجموعه را مى توان چنين برشمرد :

 ۱ . شامل گزيده مهم ترين متون حديثى است.

 ۲ . در گزيده سازى، ترتيب تاريخى آثار مورد نظر نبوده است و به تدريج، مهم ترين مجموعه هاى حديثى ، از كهن ترين آنها تا عصر حاضر ، برگزين خواهند شد.

 ۳ . حجم هر كتاب و ترجمه آن، بين يك صد تا دويست صفحه است .

 ۴ . همه گزيده ها در قطع و طرحى يكسان عرضه مى شوند .

 ۵ . هر گزيده شامل مقدّمه ، متن و نمايه است : مقدّمه، به اختصار، دربردارنده اطّلاعاتى درباره زندگانى پديدآورنده كتاب، جايگاه علمى او و گزارشى از محتواى كتاب و ترسيم جايگاه آن در ميان متون حديثى است . متن، شامل احاديث برگزيده همراه با اِعراب و ترجمه و در صورت نياز ، شرح است . در نمايه ، فهرست موضوعى كاملى در پايان هر مجموعه ارائه مى شود كه با رجوع به آن مى توان به صورت موضوعى به احاديث دست يافت .

 ۶ . منابع احاديث ، حتّى الامكان، شناسايى شده و در پانوشت هر صفحه آورده شده است ؛ جز در متونى كه از مصادر اصلى به شمار مى آيند .

 ۷ . در گزيده ها ، حتّى الامكان ، ترتيب مطالب رعايت مى شود . در مواردى كه ساختار جديدى در نظر گرفته شود ، در مقدّمه به آن تصريح مى شود .

 ۸ . در انتخاب احاديث ، حتّى الامكان ، معيارهاى ذيل در نظر بوده است :

 الف ـ عموم به آن نيازمند باشند ؛

 ب ـ كوتاه ، گويا و كاربردى باشد؛

 ج ـ ناظر به يكى از مسائل اعتقادى ، عبادى ، اخلاقى ، تربيتى ، اجتماعى ، اقتصادى و . . . باشد ، اميد به زندگى را افزايش دهد و مكارم اخلاقى و اصول انسانى را تقويت كند .

 ۹ . سعى شده است تا در ترجمه احاديث ، نثر معيار رعايت شود .

 ۱۰ . گزيده هر اثر، محصول كار جمعى است كه زير نظر دبير مجموعه تدوين مى شود . در صفحه حقوق هر گزيده ، همكاران شناسانده مى شوند .

 اميد است اين مجموعه بتواند دريچه اى كوچك به جهان پرفروغ سخنان خاندان نور عليهم السلام باشد و علاقه مندان را با فرهنگ حديثى آشنا سازد.

ياد و سپاس

پيشنهاد انتشار اين مجموعه از فاضل دانشور آقاى محمّد اسفنديارى است. در تدوين اين دفتر نيز همواره از نظرهاى سودمند ايشان بهره برده ايم. همچنين در سامان يافتن جلد نخست مجموعه، از لطف دوستان و همكاران فاضلى كه نام آنان را به نشانه سپاس مى آوريم ، برخوردار بوده ايم: آقاى مهدى هوشمند در بازنگرى منابع ، ما را يارى رساند. نيز آقايان : محمّدعلى سلطانى، سيّد محمّدكاظم طباطبايى، قاسم جوادى، على صدرايى خويى و محمّدهادى خالقى، با مطالعه پيش از انتشار ، ما را از نظرهاى سودمندشان بهره مند ساختند. از همه آنان سپاسگزاريم.

 هادى ربّانى

 معاون اطلاع رسانى

 مركز تحقيقات دار الحديث

مقدّمه

مـؤلّـف

ابوعبد اللّه ، محمّد بن سلامة بن جعفر ، معروف به «قاضى قُضاعى» ، از دانشوران نيمه نخست سده پنجم بود . از تاريخ زندگى او اطّلاعات چندانى در دست نيست . همين اندازه مى دانيم كه در دوران فاطميان در مصر مى زيست و در علومى چند، از جمله : ادبيات ، فقه ، حديث ، تفسير و تاريخ ، دست داشته و در سه علم اخير ، آثارى از او به يادگار مانده است . وى در مسند قضاوت بود و در دوران وزارت على بن احمد جَرجرايى، وزير دربار فاطميان، منشى او بود و روزگارى چند به عنوان سفير فاطميان در حكومت روم شرقى ، در قسطنطنيه اقامت داشت . او در شب پنج شنبه شانزدهم ذى قعده سال ۴۵۴ ، چشم از جهان فرو بست . [۱]

 تنى چند از كسانى كه قُضاعى نزد آنان دانش آموخت ، اين كسان اند : ابو مسلم محمّد بن احمد كاتب ، احمد بن ثرثال ، ابو الحسن

 بن جهضم ، احمد بن عمر جيزى ، ابو محمّد بن نحّاس . و برخى كسانى كه از چشمه دانش او سيراب گشتند ، اين كسان اند : ابوسعد عبد الجليل ساوى ، ابوالقاسم نسيب ، ابو عبد اللّه حميدى ، محمّد بن احمد رازى ، سهل بن بِشْر اسفراينى و ابو نصر بن ماكولا .

آثــار وى

قاضى قُضاعى از جمله عالمانى است كه در رشته هاى گوناگون كسب دانش كرده و در برخى از رشته ها تأليفاتى نيز از خود به يادگار گذاشته است . آثار قلمى او عبارت اند از :

 ۱ . الإنباء بأنباء الأنبياء (تاريخ عمومى از آغاز آفرينش تا سال ۴۱۷)؛

 ۲ . تفسير قرآن (در ۲۰ جلد) ؛

 ۳ . دُستور معالم الحِكَم و مأثور مكارم الشِيَم من كلام أميرالمؤمنين (مشتمل بر سخنان امير مؤمنان) ؛ [۲]

 ۴ . دقايق الأخبار و حقائق الاعتبار فى المواعظ و النصايح و الأذكار ؛

 ۵ . شهاب الأخبار (كه به تفصيل معرّفى مى شود) ؛

 ۶ . مُسند الشهاب (در أسناد احاديث شهاب الأخبار) ؛ [۳]

 ۷ . نُزهة الألباب ؛

 ۸ . مناقب الشافعى (در فضايل و مناقب محمّد بن ادريس شافعى) ؛

 ۹ . خِطط مصر ؛

 ۱۰ . عيون المعارف و فنون أخبار الخلائف (كتابى است مختصر در تاريخ انبيا ، خلفا و سلاطين) .

ويژگى هاى كتاب

شهاب الأخبار ، كتابى است فراهم آمده از هزار و دويست سخن حكمت آميز و حكمت آموز از رسول خدا در نصايح و سفارش هاى اخلاقى ، و خاتمه اى مشتمل بر دعاهايى از آن حضرت .

 مؤلّف ، در گزينش و گردآورى سخنان رسول خدا ، اين شيوه را در پيش گرفته كه اسناد احاديث را حذف ، و در صحّت آنها به بلاغت كلام ، اكتفا كرده ، سپس بر اساس تقارب الفاظ و تناسب معانى به تبويب احاديث پرداخته است .

 گفتنى است قُضاعى پس از شهاب الأخبار به تأليف مسند الشهاب پرداخته و در آن ، احاديث كتاب شهاب را به همراه اسناد آن آورده است .

جايگاه كتاب

اين كتاب، فارغ از شيعه يا سنّى بودن گردآورنده آن ، از همان آغاز ، مورد توجّه عالمان بوده است و حديث پژوهان و حديث شناسان شيعه و اهل سنّت با ديده عنايت به آن نگريسته اند .

 علاّمه مجلسى درباره اين كتاب مى گويد :

 اگر چه كتاب شهاب از تأليفات عالمان اهل سنّت است ، امّا بيشتر فقرات آن در كتب و اخبار محدّثان شيعه آمده است .

 از اين رو ، عالمان شيعه به اين كتاب اعتماد داشته و به شرح آن پرداخته اند . [۴]

 محدّث نورى ، پس از اشاره به گفته مجلسى مى گويد :

 در ساير فقرات آن هم خبرى كه متضمّن نكته اى منكر و غريب باشد ، يافت نمى شود و ما در ميان كتب حديث اهل سنّت ، نظير و مانندى براى آن نيافتيم . . . در نظر قاصر من ، اين كتاب در غايت اعتبار است ، اگر چه مؤلّف آن ، در ظاهر يا واقعا ، از عالمان شيعه شمرده نمى شود . [۵]

كتابشناخت

همان گونه كه گفته شد ، عالمان شيعه و اهل سنّت به اين اثر با ديده قبول نگريستند و شمارى از آنان ، آن را موضوع پژوهش خود قرار دادند و به ترجمه ، شرح ، تلخيص و تبويب آن پرداختند . شمارى از اين پژوهش ها از اين قرارند :

يك . آثار چاپ شده

۱ . شرح فارسى شهاب الأخبار ، ترجمه [۶] و شرح : مترجمى ناشناس (ق ۷ ق) ، تصحيح : مير جلال الدّين محدّث اُرمَوى تهران : بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، ۱۳۴۲ ش ، ۴۱۲ صفحه .

 ۲ . ترك الإطناب فى شرح الشهاب ، ابوالحسن على بن احمد القضاعى (ابن القضاعى) . تصحيح : محمّد شيروانى ، تهران : دانشگاه تهران ، آذر ۱۳۴۳ ، ۷۹۲ ص .

 ۳ . شرح فارسى شهاب الأخبار ، ترجمه و شرح : مترجمى ناشناس (ق ۶ ق) ، تصحيح : محمّد تقى دانش پژوه ، تهران : دانشگاه تهران ، ۱۳۴۹ ش ، ۲۵۱ ص .

 ۴ . فتح الوهّاب بتخريج أحاديث الشهاب ، أحمد بن محمّد بن الصديق الحسينى ، تحقيق : حمدى عبدالمجيد السلفى ، بيروت : عالم الكتب ـ مكتبة النهضة العربيّة ، ۱۴۰۸ ق ، ۲ ج ، ۱۰۸۷ ص .

 ۵ . مسند الشهاب ، محمّد بن سلامة القضاعى ، تحقيق : حمدى عبدالمجيد السلفى ، بيروت : مؤسّسة الرسالة ، ۱۴۰۵ ق ، ۲ ج ، ۸۹۰ ص .

دو . آثار منتشر نشده [۷]

در ميان شرح هاى منتشر نشده ، سه شرح مهم، كه توسط عالمان شيعى به پارسى نگاشته شده و نسخه هاى آن در دست است ، از اهمّيت بيشترى برخوردار است . اين سه شرح عبارت اند از :

 ۱ . روح الأحباب و روح الألباب فى شرح الشهاب ، ابو الفتوح الرازى (ق ۶ ق) ، نويسنده تفسير معروف روض الجنان و روح الجنان ؛

 ۲ . ضياء الشهاب ، قطب الدين سعيد الراوندى ، (م ۵۷۳ ق) نويسنده الخرائج و الجرائح ؛

 ۳ . ضوء الشهاب ، سيّد فضل اللّه بن على الراوندى (م ح ۵۷۲ ق) .

گزيده حاضر

گزيده حاضر بر اساس احاديث كتاب ترك الإطناب فى شرح الشهاب تدوين يافته است. ترك الإطناب ، قديم ترين نسخه چاپى موجود از شهاب الأخبار است كه پديد آورنده آن ، نزديك به زمان مؤلّف شهاب الأخبار بوده است . از مجموع ۹۴۱ حديث موجود در اين كتاب ، ۲۸۰ حديث با معيار مورد اشاره در درآمد انتخاب شده و بر اساس الفباى آغاز احاديث ، در ده باب تنظيم يافته است .

 مصادر احاديث برگزيده در پانوشت استخراج شده است . در استخراج منابع ، چند نكته مورد توجّه بوده است :

 ۱ . سعى شده منابع قبل از قرن پنجم (زمان تأليف)، براى هر حديث آورده شود ؛

 ۲ . منابع شيعى در مصدريابى احاديث ، اولويت داشته است ؛

 ۳ . در صورت يافت نشدن منبع شيعى ، به منابع اهل سنّت قبل از قرن پنجم ، ارجاع داده شده است ؛

 ۴ . در صورت يافت نشدن مأخذ شيعى قبل از قرن پنجم، به روايات

 نقل شده از پيامبر صلى الله عليه و آله ، پس از ذكر مأخذ از اهل سنّت ، و در صورتى كه حديث از معصومان ديگر نقل شده باشد ، به آن نيز اشاره شده است .

 ۵ . در صورت يافت نشدن منبع حديث قبل از قرن پنجم ، به منابع پس از قرن پنجم ارجاع داده شده است . در اين مرحله نيز تقدّم منابع شيعى بر منابع اهل سنّت ، رعايت شده است .