گزيده غررالحكم و دررالكلم

اهداف مجموعه

سنّت معصومان عليهم السلام ميراث شريف ايمان و فضيلت براى انسان هاى حقيقت طلب است و جامِ جانِ مشتاقان را از شراب جانفزاى معنويّت و حكمت سرشار مى كند. حقجويان و خداطلبان، هماره در روشناى قدسى سخن معصومان عليهم السلام به پاكى ها و نيكى هاى جاويدان، راه برده اند. بر خوان گسترده «قال المعصوم»، هم فرزانگانْ طعام دانايى خورده اند و هم كوتاه دستان، ريزه خوارى كرده اند. و چنين است كه مى بينيم سنّت، پس از كلام روحانى وحى، به عنوان دومين مأخذ دينى مسلمانان ، سهمى سترگ در توصيف حقيقت دين و بالندگى و شكوه علوم اسلامى داشته است.

 با وجود نياز فزاينده انسان معاصر به معنويّت و اخلاق و نيز به رغم آنكه همگان پذيرفته ايم كه احاديث از جمله متون اساسى دين است، امّا آنچنان كه سزاوار است، به آن اقبال نشده و در عرضه روشنگرانه و فراگير آن به نسل نو تلاشى درخور به ظهور نرسيده است.

 از ديگر سو، پُربرگ بودن آثار روايى و ظهور پاره اى از مطالب ضعيف و غير عصرى در آنها و نيز در دسترس نبودن ترجمه فارسى و يا ترجمه اى امروزين از برخى از اين متون، گروهى را كه طالب كتاب هاى گزيده و سَخته اند، از مطالعه آنها بازداشته است.

 بى شك، رفع نقايص پيش گفته ، بعلاوه بهره گيرى از قالبهاى نوين، مى تواند بيش از پيش به گسترش فرهنگ حديثى در ميان عموم يارى رساند. قالب «گزيده متون» كه در موضوعات ديگر (مانند ادبيات)، تجربه اى نيكو را فراهم آورده، قالبى مناسب براى انتشار مجموعه هاى حديثى است ؛ اگرچه تاكنون از اين قالب در عرضه متون دينى كمتر براى عموم سودجسته شده است.

 اين قالب، همچنين درآمدى است براى آشنايى كامل تر با معارف اهل بيت عليهم السلام و مى تواند پس از برانگيختن اشتياق اوّليّه مخاطبان براى پيگيرى و فهم اين معارف، در مرحله پسين، آنان را به استفاده هايى فراگيرتر رهنمون شود. اين مجموعه نيز به همين نيّت و در چنين قالبى تدوين شده است. اميد است در كنار تلاش هاى ديگر براى تصحيح و احياى متون حديثى، اين مجموعه بتواند با شناساندن متون حديثى و پديدآورندگان آنها، مدخلى براى ورود به اصل اين آثار باشد.

ويژگى هاى مجموعه

مهم ترين ويژگى هاى اين مجموعه را مى توان چنين برشمرد :

 ۱ . شامل گزيده مهم ترين متون حديثى است.

 ۲ . در گزيده سازى، ترتيب تاريخى آثار مورد نظر نبوده است و به تدريج، مهم ترين مجموعه هاى حديثى ، از كهن ترين آنها تا عصر حاضر ، برگزين خواهند شد.

 ۳ . حجم هر كتاب و ترجمه آن، بين يك صد تا دويست صفحه است .

 ۴ . همه گزيده ها در قطع و طرحى يكسان عرضه مى شوند .

 ۵ . هر گزيده شامل مقدّمه ، متن و نمايه است : مقدّمه، به اختصار، دربردارنده اطّلاعاتى درباره زندگانى پديدآورنده كتاب، جايگاه علمى او و گزارشى از محتواى كتاب و ترسيم جايگاه آن در ميان متون حديثى است . متن، شامل احاديث برگزيده همراه با اِعراب و ترجمه و در صورت نياز ، شرح است . در نمايه ، فهرست موضوعى كاملى در پايان هر مجموعه ارائه مى شود كه با رجوع به آن مى توان به صورت موضوعى به احاديث دست يافت .

 ۶ . منابع احاديث ، حتّى الامكان، شناسايى شده و در پانوشت هر صفحه آورده شده است ؛ جز در متونى كه از مصادر اصلى به شمار مى آيند .

 ۷ . در گزيده ها ، حتّى الامكان ، ترتيب مطالب رعايت مى شود . در مواردى كه ساختار جديدى در نظر گرفته شود ، در مقدّمه به آن تصريح مى شود .

 ۸ . در انتخاب احاديث ، حتّى الامكان ، معيارهاى ذيل در نظر بوده است :

 الف . عموم به آن نيازمند باشند ؛

 ب . كوتاه ، گويا و كاربردى باشد؛

 ج . ناظر به يكى از مسائل اعتقادى ، عبادى ، اخلاقى ، تربيتى ، اجتماعى ، اقتصادى و . . . باشد ، اميد به زندگى را افزايش دهد و مكارم اخلاقى و اصول انسانى را تقويت كند .

 ۹ . سعى شده است تا در ترجمه احاديث ، نثر معيار رعايت شود .

 ۱۰ . گزيده هر اثر، محصول كار جمعى است كه زير نظر دبير مجموعه تدوين مى شود . در صفحه حقوق هر گزيده ، همكاران شناسانده مى شوند .

 اميد است اين مجموعه بتواند دريچه اى كوچك به جهان پرفروغ سخنان خاندان نور عليهم السلام باشد و علاقه مندان را با فرهنگ حديثى آشنا سازد.

ياد و سپاس

در سامان يافتن اين دفتر ، از لطف دوستان و همكارانى كه نام آنان را به نشانه سپاس مى آوريم برخوردار بوده ايم ؛ آقايان : محمّدعلى سلطانى، سيّد كاظم طباطبايى، قاسم جوادى و محمّدهادى خالقى با مطالعه پيش از انتشار، ما را از نظرهاى سودمندشان بهره مند ساختند. از همه آنان سپاسگزاريم.

 هادى ربّانى

 معاون اطّلاع رسانى

 مركز تحقيقات دارالحديث

مقدّمه

مؤلّف

ناصح الدّين ، ابوالفتح ، عبدالواحد بن محمّد تميمى آمِدى ، از عالمان شيعى اواخر قرن پنجم و نيمه نخست قرن ششم بود . «آمدى» هر چند با پديد آوردن اثر ماندگارى چون غُرَرُالحِكمَ و دُرَرُالكَلِم نام خود را در دفتر خوشه چينان حِكَم علوى جاودان ساخته است ، امّا آگاهى هايى كه درباره زندگانى او در كتب تراجم آمده ، به غايت اندك و پاره اى از آنها هم از سَرِ حدس و گمان است .

 به هر روى، از ميان شاگردان وى، از ابن شهر آشوب مازندرانى در كتب تراجم ياد شده است . برخى هم احمد غزّالى را از استادان او شمرده اند . [۱] آمدى در اواسط قرن ششم هجرى چشم از جهان فروبست . [۲]

آثـار

يكى از زواياى تاريك حيات آمدى، شمار آثار و تأليفات اوست . جز غررالحكم ، از ديگر آثار او از كتاب جواهر الكلام فى الحكم و الأحكام نام برده شده است . [۳]

ويژگيهاى كتاب

غررالحكم و دررالكم، در بردارنده ۱۱۰۵۰ [۴] سخن از سخنان كوتاه خداوندگار سخن ، آموزگار بلاغت ، امير مؤمنان ، على بن ابى طالب عليه السلاماست . آهنگ كلّى اين سخنان، با بيان نصيحت و اندرز و تشويق به اكتساب فضايل اخلاقى و اجتناب از فرو افتادن در رذايل اخلاقى است .

 آمدى در مقدّمه اين اثر، انگيزه خود را از آفرينش اين مجموعه گران سنگ ، اندكْ شمار بودن كلمات گزينش شده در كتاب مئة كلمة مى داند . وى از جاحظ انتقاد مى كند كه : گوهرشناسى چون او را نمى سزيد از اقيانوس گوهرخيز سخنان آموزگار سخنورى، به اندكى از بسيار، بسنده كند . [۵] او پس از مشاهده اين كاستى در كار جاحظ ، خود آستين همّت بالا مى زند و اين اثر سترگ را پديد مى آورد .

 از آن جا كه وى در گردآورى اين سخنان، تنها به جنبه هاى بلاغى و زيباشناسى نظر داشته ، اسناد روايات را حذف كرده و براى آسان ياب شدن سخنان ، آنها را براساس حروف الفبا تنظيم كرده است .

جايگاه كتاب

آمدى، نه نخستين كسى است كه مشام جان خويش را از گلستان سخنان امام على عليه السلامعطرآگين ساخته، و نه آخرين آنها ؛ بلكه پيشينه گردآورى حِكَم علوى به دهه هاى نخستين تاريخ اسلام باز مى گردد ، [۶] امّا حُسن گزينش و ترتيب سخنان امير مؤمنان توسّط آمدى ، از ديرباز، سبب شهرت اين اثر و اقبال به آن بوده است .

 علاّمه مجلسى ، ضمن آن كه اين كتاب را در شمار مصادر بحارالأنوار آورده است ، درباره آن مى گويد : «كتابى است مشهور و متداول» . [۷] همچنين صاحب مستدرك الوسائل ، ضمن برشمردن دلايل شيعى بودن مؤلّف آن ، مى گويد :

 كسى كه در اين كتاب شريف تأمّل كند و از احاديث كتب عالمان شيعى آگاه باشد ، در مى يابد كه آمِدى، احاديث آن را از كتب حديثى شيعه گرد آورده است . [۸] مرحوم محدّث ارموى نيز ، ضمن يادآورى ارزش معنوى اين اثر و دست به دست و نسل به نسل گشتن آن ، مى گويد :

 بزرگ ترين شاهد براى اين مطلب، ملاحظه كثرت نسخ آن است ؛ زيرا چون به كتاب خانه هاى عمومى و خصوصى جهان ، و مخصوصا بلاد اسلامى كه از حوادث روزگار و دستبرد تلف ايّام، سالم مانده و به نسل كنونى رسيده است ، نظر مى كنيم ، مى بينيم در غالب آنها چند نسخه و يا لااقل يك نسخه از آن وجود دارد . [۹]

كتابشناخت

غررالحكم از جمله آثارى است كه خود، موضوع پژوهش شمارى از پژوهندگان قرار گرفته است . [۱۰] در زير به برخى از اين آثار اشاره مى شود :

الف . ترجمه ها

۱ . غرر الحكم و درر الكلم، ترجمه و شرح: جمال الدين محمّد خوانسارى ، مقدّمه و تصحيح و تعليق : مير جلال الدين حسينى اُرمَوى (محدّث) ، تهران : انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۷۳ ، ۷ ج .

 ۲ . غررالحكم مجموعه كلمات قصار حضرت على عليه السلام ، ترجمه: محمّد على انصارى قمى ، [بى جا] ، [بى تا] ، ۲ ج .

 ۳ . گفتار امير المؤمنين على عليه السلام ، ترجمه: سيّد حسين شيخ الاسلامى ، قم : انصاريان ، ۱۳۷۴ش ، ۲ ج .

 ۴ . غرر الحكم و درر الكلم ، ترجمه: سيّد هاشم رسولى محلاّتى ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، ۱۳۷۸ش ، ۲ ج .

ب . گزيده ها

۵ . منتخب الغرر : ۲۴۰۰ سخن از سخنان حكيمانه على عليه السلام ، فضل اللّه كمپانى ، تهران : مفيد ، ۱۳۶۲ش ، ۴۷۱ ص .

ج . فهرستهاى موضوعى

۶ . شرح فارسى غرر و درر آمدى : فهرست موضوعى ، سيّد جلال الدين محدّث ، تهران : انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۶۰ش ، ۴۳۴ ص . [۱۱]

 ۷ . هداية العلَم فى تنظيم غررالحكم ، سيّد حسين شيخ الاسلامى ، قم : انصاريان ، ۱۳۷۱ش ، ۷۰۴ ص .

 ۸ . تصنيف غرر الحكم ودرر الكلم ، مصطفى درايتى ، قم : دفتر تبليغات اسلامى ، [بى تا] ، ۵۶۲ ص .

د . معجم هاى لفظى

۹ . المعجم المفهرس لألفاظ غررالحكم و دررالكلم ، على رضا برازش ، تهران : امير كيبر ، ۱۳۷۱ش ، ۳ ج .

 ۱۰ . معجم ألفاظ غررالحكم و دررالكلم ، مصطفى درايتى ، قم : دفتر تبليغات اسلامى ، ۱۴۱۳ ق ، ۱۵۳۳ ص .

درباره گزيده حاضر

گزيده حاضر براساس نسخه تصحيح شده به كوشش مير جلال الدين محدّث اُرمَوى كه اطّلاعات كتابشناسى آن ياد شد، تدوين يافته است . از مجموع ۱۱۰۵۰ حديث موجود در اين كتاب ، ششصد حديث با معيار مورد اشاره در «درآمد» انتخاب و بر اساس ساختار متن در چهارده بخش اصلى ، كه با پيشوند «حرف» آغاز مى شود ، تنظيم شده است .

 همچنين شماره هاى حديث در متن اصلى ، در پايان احاديث ميان دو پرانتز آمده است .